عقاید: بخش اول(ابزار شناخت)

در مباحث اپیستومولوژی (معرفت شناسی)، بحث ابزار شناخت از مباحث بسیار مهم می­باشد. یعنی پس از اینکه امکان شناخت برای ما ثابت شد، به این بحث توجه باید کرد که این شناخت باید از چه طریقی باشد که اطمینان آور گردد؛ از راه حس، عقل یا وحی؟

عده­ای حس را تنها را شناخت می­دانند و می­گویند غیر از حس و تجربه هیچ علم دیگری به ما اطمینان خاطر نمی­دهد. لذا حس گرایی یا اصالت حس    (sensualisme) عبارت است از قول به اینکه تمام دانش و معرفت ما ناشی از حس است ومعقول چیزی جز محسوس نیست ، ادراک حقیقی منحصر در ادراک حسی وتجربی است. حس­گرایی  با (فرانسیس بیکن) آغاز و با "لاک" ، "برکلی"، "کنت" و "استوارت میل" ادامه یافت و در نهایت در حوزه­های علمی غرب برترین دیدگاه محسوب شد .

حس گرایان به دوگروه تقسیم می­شوند:

حس گرایی معتدل: این مکتب همان آمپیریسم است. آغاز این گرایش در قرن14 و 15 میلادی است وزادگاه آن انگلستان و مادر آن ویلیام اکامی(1300-1347م) است .طرفداران این تفکرمعتقدند. تمام واقعیت­های متافیزیکی که صاحبان فلسفه­های مشاء و افلاطونی به تصور خود کشف کرده بودند، جز اوهام و خیال­بافی چیزی نیست.

حس گرایی افراطی: که همان پوزیتیویسم است . در اوائل قرن نوزدهم میلادی «اگوست کنت»   فرانسوی که به پدر جامعه­شناسی معروف شده است، یک مکتب تجربی افراطی به نام «پوزیتویسم» پایه گذاری کرد. اساس این مکتب را اکتفاء به داده­های بی واسطه حواس تشکیل می­داد. کنت حتی مفاهیم انتزاعی علوم را که از مشاهده مستقیم به دست نمی­آید، متافیزیکی و غیرعلمی تلقی می کرد و این دیدگاه بعدها به آنجا کشیده شد که قضایای متافیزیکی، الفاظی پوچ و بی­معنا به حساب آمدند.

عده­ای دیگر به عقل اصالت میدهند. واژه rationalism از ریشه لاتینی ratio  گرفته شده و معمولا برابر با نهاد عقل­گرایی، اصالت عقل، خردباوری ترجمه می­شود. این عقل­گرایی که مربوط به دوره روشنگری است عبارت از یک دیدگاه معرفت­شناختی و هستی­شناختی است که معتقد است تنها مرجع کسب معرفت، ارزش، عمل، اخلاق و  خلاصه هر آنچه که مربوط به حیات انسانی است توانایی­های نهفته در وجود خودآدمی است. بر اساس این نگره آنچه منشائی ماورایی دارد یا به طور کلی مورد انکار است و  یا مرجعیت (اتوریته) آن پذیرفته نیست.

عقل­گرایی با دکارت آغاز شد و با افرادی چون "اسپینوزا" و "لایب نیتز" ادامه یافت و با "هگل" به پایان رسید.

در قرآن، حس و عقل رد نشده و از آنها به عنوان دو ابزار شناخت یاد شده است:

وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (سوره نحل، آیه78) در این آیه سمع و بصر (حس) و فواد (عقل) به عنوان ابزار شناخت ذکر شده اند. اما انحصارگرایی و حصر در این ابزار مورد قبول نیست، و قرآن به یک ابزار مهمتر به نام وحی اشاره دارد و می­فرماید:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی‏ إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (سوره نحل، آیه43)

بنابر این از نظر اسلام حس، عقل و وحی سه ابزار شناخت می­باشند که هر یک جایگاه خود را دارد و شناخت حاصل از آنها در حیطه خود قابل قبول می­باشد.